Nasze Gwiazdozbiory

Orion

informacje dodatkowe

Orion należy do najpiękniejszych gwiazdozbiorów nieba. Jego charakterystyczną figurę, utworzoną przez jasne gwiazdy, odnajdziemy na południe od konstelacji Bliźniąt i Byka. Przez ten typowy gwiazdozbiór nieba zimowego przebiega równik niebieski. Orion leży na skraju Drogi Mlecznej, która przechodzi przez jego górną część, ponad gwiazdą Betelgeuse. Kulminuje o północy w połowie grudnia; środkowa część gwiazdozbioru znajduje się wówczas około 35° nad południową częścią horyzontu.

Orion jest bardzo starym gwiazdozbiorem, znanym już w Mezopotamii. W trzy tysiące lat później, w epoce największego rozkwitu kultury greckiej, otoczono go, podobnie jak i inne konstelacje, legendami greckiej mitologii. Gwiazdozbiór miał wyobrażać bohatera dawnych legend antycznych Oriona, syna boga morza Posejdona i Euriale. Orion był jednym z najbardziej cenionych bohaterów greckich. Gdy kroczył po dnie morskim, jego głowa wystawała nad wodą. Zasłynął dużą wiedzą o gwiazdach, której nauczył się od Atlasa, oraz łowiectwem.

Życie Oriona było pełne przygód, związanych zwłaszcza z kobietami. Zarówno jego życie, jak i śmierć, opisywane są w mitach w różny sposób. Mity zgodne są jedynie co do tego, że przyczyną zgonu Oriona była zazdrość bogini łowów Artemidy. Według jednej z legend, sama bogini zabiła go strzałą, według innej zabił go na życzenie Artemidy jej brat Apollo. Inna legenda mówi, że Orion umarł od ukąszenia olbrzymiego skorpiona, którego Artemida wypuściła z jaskini. Stąd rzekomo Orion i na niebie unika Skorpiona: zachodzi, gdy gwiazdozbiór Skorpiona pojawia się nad horyzontem.

Bóg sztuki lekarskiej Asklepios próbował Oriona wskrzesić, ale udaremnił to sam Zeus. Wraz ze swoim psem Syriuszem Orion znalazł się na niebie ze względu na swoją miłość do gwiazd, według innej zaś legendy - przez wieczną tęsknotę za Plejadami, córkami Atlasa. Jedno jest jednak pewne: Orion jako gwiazdozbiór, wraz ze swoją kompanią myśliwską - Wielkim i Małym Psem oraz Zającem - przetrwa na niebie całe wieki.

Betelgeuse, a Ori - nadolbrzym, typu widmowego M2Ia. Ma czerwonawą barwę, a temperatura na jego powierzchni wynosi około 3000 K. Moc promieniowania tej gwiazdy jest równa mocy promieniowania 23 800 Słońc. Średnica Betelgeuse ulega zmianom od 730 do 1000 średnic słonecznych. Jasność zmienia się od 0,42^m do 0,51^m w okresie 2070 dni. Ta półregularna gwiazda zmienna jest jednocześnie spektroskopowe podwójną o okresie zmian w widmie 5,8 roku. Gwiazda znajduje się w odległości 652 lat świetlnych. Jej nazwa pochodzi z arabskiego określenia 'ibt al-dzauza' - pacha olbrzyma. Na niebie, w odległości 176" od Betelgeuse, znajduje się gwiazda 11^m, której ruch własny i odległość nie są znane. Tak więc, nie potrafimy powiedzieć, czy tworzą one układ fizycznie podwójny, czy tylko parę optyczną. Optyczna sąsiadka Betelgeuse, gwiazda 13,5^m, znajduje się w odległości 77".

Rigel, Algebar, b Ori - najjaśniejsza gwiazda w konstelacji Oriona i jednocześnie ósma pod względem jasności gwiazda na niebie. W rzeczywistości stanowi układ czterech gwiazd odległych od nas o 1304 lata świetlne. Główny składnik układu, gwiazda niebies-kobiała 0,13^m , typu widmowego B8Ia, jest spektroskopowe podwójna z okresem obiegu 9,9 doby. Rigel ma średnicę 48 razy większą od Słońca, a moc promieniowania aż 81 000 razy większą od mocy promieniowania Słońca. Na niebie, w odległości 9,2" od siebie, ma towarzysza, gwiazdę 7,0^m, tworzącą z nim układ fizycznie podwójny. Ta gwiazda sama jest układem podwójnym o jednakowo jasnych składnikach, gwiazdach 7,75^m, odległych od siebie o 0,4". Nazwa Rigel jest skrótem arabskiego określenia ridżl-al dżauza' al-jusrd, czyli lewa noga olbrzyma (Oriona). Druga z nazw, Algebar, nie jest zbyt znana i opiewana bywała na ogół tylko w starodawnej poezji.

Bellatrix, g Ori - niebieskobiała gwiazda, olbrzym 1,63^m, typu widmowego B2III. Światło od niej przychodzi do nas z odległości 125 lat świetlnych. Gwiazda jest poświęcona walczącym kobietom i była znana jako gwiazda Amazonek. W Arabii nazywano ją dl-najid - zwycięzca.

Mintaka, d Ori - gwiazda zmienna zaćmieniowa typu Algola, zaliczana do typu widmowego O9II, o temperaturze powierzchniowej około 35 000 K. Jej jasność ulega zmianom od 2,48^m do 2,68^m w okresie 5,37 doby. Odnajdziemy ją w pasie Oriona, odległą od nas o 815 lat świetlnych. Zmiany, jakie następują w jej widmie, świadczą o tym, że posiada więcej niewidocznych towarzyszy. Na niebie, w odległości 53", ma sąsiadkę, gwiazdę 6,87 ^m, typu widmowego B3, o takim samym ruchu własnym. W przypadku kolejnego jej towarzysza, gwiazdy 13,5^m, odległej na niebie o 33", ruch własny i odległość nie są znane. Nazwa gwiazdy wywodzi się z arabskiego mintaqa - pas.

Alnilam e Ori - środkowa gwiazda w pasie Oriona. Należy do niebieskobiałych nadolbrzymów typu widmowego B0Ia. Z odległości 1630 lat świetlnych widzimy ją jako gwiazdą 1,70^m . Nazwa gwiazdy pochodzi z arabskiego wyrazu al-nizam - sznur pereł.

Alnitak, z Ori - trzecia z gwiazd w pasie Oriona. W rzeczywistości tworzą ją dwie gwiazdy 1,91^mi 4,21^m, odległe od siebie na niebie o 2,5", obiegające wspólny środek masy. Jaśniejsza z nich ma typ widmowy O9Ib, mniej jasna B3n. Z odległości 1470 lat świetlnych widzimy je na niebie jako gwiazdę 1,79^m. Nazwa gwiazdy pochodzi z arabskiego al-nitaq, co również oznacza pas.

Trapez, q Ori - układ większej liczby gwiazd słabszych niż 5^m , znajdujących się wewnątrz Wielkiej Mgławicy w Orionie. Najjaśniejsze cztery gwiazdy tworzą trapez i są od siebie, w przybliżeniu, jednakowo oddalone. Ruchy gwiazd w tym układzie są bardzo złożone i układ jako taki jest niestabilny. Gdyby był w przestrzeni izolowany grawitacyjnie, rozpadłby się na pojedyncze gwiazdy za 10^5-10⁶ lat. Trapez jest jednak członkiem asocjacji, której gwiazdy na skutek swojego oddziaływania grawitacyjnego nie pozwalają na jego rozpad. Gwiazdy przez pewien czas oddalają się od siebie, a potem znowu przybliżają, jak gdyby cały układ nieustannie pulsował. Gwiazdy wchodzące w skład Trapezu są ze sobą związane genetycznie i stanowią środek asocjacji gwiazdowej w Orionie, odległej od nas o 980 lat świetlnych.

Hatysa , Al Saif, i Ori - gwiazda potrójna, którą z odległości 155 lat świetlnych widzimy gołym okiem jako gwiazdę 2,87^m. Główny składnik układu, niebies-kobiały nadolbrzym 2,9^m, typu widmowego O9III, jest spektroskopowe podwójny, o okresie zmian w widmie 29 dni. W odległości kątowej 12" od głównego składnika znajduje się na niebie jeszcze jedna gwiazda 7,3^m, typu widmowego B8. Pierwotnie Arabowie określali tę gwiazdę jako najjaśniejszą w mieczu, najjir al-saif.

Saiph, k Ori - nadolbrzym o niebieskobiałym zabarwieniu. Ma jasność 2,20^m , typ widmowy B0Ia i jest odległy od nas o 362 lata świetlne. Arabska nazwa gwiazdy, saif al-dżabbar, oznacza miecz olbrzyma. Ponieważ jednak ta gwiazda znajduje się na niebie dosyć daleko od miecza Oriona, możemy się domyś lać, że określenie to pierwotnie dotyczyło gwiazd h oraz i Orionis.

Heka, l Ori - już niewielka lunetka rozłoży tę gwiazdę podwójną na dwa składniki, odległe od siebie o 4". Jaśniejszy składnik, gwiazda 3,66^m , należy do typu widmowego O8, mniej jasna gwiazda, 5,56^m, jest układem spektroskopowe podwójnym typu O5e. Na niebie, w odległości 28" od siebie, mają te trzy gwiazdy towarzysza, gwiazdę 11^m. Nie wiemy jednakże, czy jest on związany z nimi fizycznie, czy tylko tworzą układ optycznie wielokrotny. l Orionis widzimy w odległości 543 lat świetlnych jako gwiazdę 3,49^m. Nazwa gwiazdy pochodzi z arabskiego haq'a - biała plama na piersiach konia.

Thabit, n Ori - gwiazda 4,64^m, niebieskobiałej barwy, typu widmowego B3. Światło od niej potrzebuje 816 lat, aby dotrzeć do Ziemi. Nazwa gwiazdy wywodzi się z arabskiego tabit - pewny, stały, i wyniknęła prawdopodobnie stąd, że gwiazda znajduje się najniżej na tunice Oriona.

Wielka Mgławica w Orionie, M 42, NGC 1976 -gazowo-pyłowa mgławica o rozmiarach kątowych 66' x 60' i całkowitej jasności 5,4^m. Jej odległość wynosi 978 lat świetlnych. Dostrzeżemy ją gołym okiem w mieczu Oriona, pod jego pasem utworzonym z trzech jasnych gwiazd. W lunecie możemy zobaczyć jej składniki oraz układ gwiazd Trapez.

Dla naszej wiedzy o powstaniu i ewolucji gwiazd mgławica jest jednym z najważniejszych obiektów na gwiezdnym niebie. Odkryto w niej, jak dotąd, obiekty o najniższej znanej temperaturze, emitujące większą część swojej energii w podczerwonej części widma. Najprawdopodobniej są to dopiero co powstałe gwiazdy. Najniższą temperaturę powierzchniową ma obiekt Becklina i Neugebauera; wynosi ona zaledwie 70 K. Nieco wyższą temperaturę, 700 K, ma obiekt Kleinmanna-Lowa. Dalsze 15 znanych “chłodnych" obiektów w Wielkiej Mgławicy w Orionie ma temperaturę powierzchniową od 1000 do 2000 K. Rozmiary tych młodych “gwiazd" wynoszą w przybliżeniu 12 000 AU. Do powstających gwiazd zaliczamy także obiekty Herbiga-Haro.

Wielka Mgławica w Orionie wraz z pięcioma innymi gazowo-pyłowymi mgławicami - NGC 1973, NGC 1975, NGC 1977, NGC 1980 i NGC 1982 - tworzą jeden kompleks materii gazowo-pyłowej w tym rejonie przestrzeni.

M 43 , NGC 1982 - gazowo-pyłowa mgławica o widocznej strukturze (zdjęcie na str. 160). Odnajdziemy ją w pobliżu Wielkiej Mgławicy w Orionie, z którą w rzeczywistości jest związana.

M 78 , NGC 2068 - niewielka mgławica emisyjna o rozmiarach kątowych 6' X 8'. Znajduje się w pobliżu gwiazdy 10,3^m, typu widmowego B8. Odkrył ją francuski astronom Pierre Frangois Andre Mechain w 1780 roku.

Koński Łeb, IC 434 - mgławica emisyjna o rozmiarach 60' x 10', odległa od nas o 390 lat świetlnych. Na jej tle widoczna jest ciemna materia międzygwiazdowa, która kształtem przypomina łeb koński. Mgławicę możemy dostrzec jedynie na fotografiach wykonanych przy dostatecznie długim czasie naświetlania. Znajduje się w pobliżu gwiazdy Alnitak.

Orionidy - rój meteorów z radiantem znajdującym się w pobliżu gwiazd x oraz n Orionis. Rój powstał z komety Halleya, a Ziemia corocznie przechodzi przez niego dwukrotnie. W jesieni obserwujemy go jako rój Orionid, na wiosnę jako rój h -Akwaryd. Orionidy mają pięciodniowe maksimum aktywności około 21 grudnia, przy czym średnia liczba meteorów w ciągu godziny wynosi wówczas 25 sztuk. Najwięcej meteorów, 50 w ciągu godziny, zaobserwowano w roku 1936.

STRONA GŁÓWNA

POWRÓT

Opracowano na podstawie książki E.Pittich D.Kalmancok - "Niebo na dłoni"