Wielki Wóz - Wielka Niedźwiedzica

informacje dodatkowe

    Wielka Niedźwiedzica, nazywana często Wielkim Wozem, należy do najbardziej odznaczających się i znanych gwiazdozbiorów nieba północnego. Charakterystyczną figurę, cztery koła i dyszel, tworzy siedem jasnych gwiazd. Gwiazdozbiór, oprócz niewielkiego południowego fragmentu, jest w naszych szerokościach geograficznych niezachodzący. Typową figurę wozu widzimy na niebie przez cały rok. Wielka Niedźwiedzica góruje o północy w pobliżu zenitu z końcem marca. Ostatnią gwiazdę z dyszla, Benat-nash, widać w pobliżu zenitu o północy 20 kwietnia.
        Nie we wszystkich kulturach, które miały udział w tworzeniu gwiazdozbiorów, ludzie w jasnych gwiazdach tej części nieba dopatrywali się wozu. Chociaż ta wyraźna grupa gwiazd otrzymała wiele nazw związanych z mitologicznymi asocjacjami, niemal we wszystkich językach znana jest jako Wielka Niedźwiedzica. Podobnie gwiazdozbiór popularnie zwany Małym Wozem posiada nazwę Mała Niedźwiedzica. W figurze niedźwiedzicy koła wozu tworzą jej tułów, dyszel jest jej ogonem, a głowę i nogi tworzą inne gwiazdy.
        Podczas gdy nazwy Wielkiego i Małego Wozu doskonale odzwierciedlają układ najjaśniejszych gwiazd w tej części nieba, to nazwy Wielka i Mała Niedźwiedzica związane są z wieloma postaciami mitologicznymi. Według jednego z mitów gwiazdozbiory te przedstawiają piękną nimfę Kallisto i jej syna Arkasa. Kallisto była córką króla arkadyjskiego Likaona i przyjaciółką bogini łowów Artemidy. Uroda Kallisto oczarowała najwyższego z bogów Olimpu - Zeusa. Usłyszawszy o tym Artemida oddaliła ją ze swego orszaku i Kallisto musiała sama błąkać się po lasach i tam urodziła Zeusowi syna Arkasa. Gdy Hera dowiedziała się o niewierności swego małżonka, zamieniła Kallisto w niedźwiedzicę. Dawna nimfa tułała się po lasach pod postacią niedźwiedzicy, aż podczas łowów spotkał ją własny syn, w owym czasie zapalony myśliwy. Gdy dostrzegł dorodną niedźwiedzicę, wymierzył w nią z łuku, chcąc ją zabić, jednakże Zeus nie dopuścił do matkobójstwa, zamieniając Arkasa również w niedźwiedzia. Ponieważ obojgu był bardzo przychylny, przeniósł ich na niebo, między gwiazdy, gdzie znajdują się po dzień dzisiejszy jako gwiazdozbiory Wielkiej i Małej Niedźwiedzicy.

Dubhe, a UMa - gwiazda 1,79m, koloru pomarańczowego. W rzeczywistości tworzą ją dwie gwiazdy, 2,02m i 4.96m. Słabsza gwiazda obiega wokół gwiazdy olbrzyma typu widmowego KOIII po orbicie eliptycznej o wielkiej półosi 20,3 AU w ciągu 44,7 roku. Poszczególne składniki tej gwiazdy podwójnej można dostrzec jedynie za pomocą większego teleskopu. Znajdują się one w odległości 105 lat świetlnych. Nazwa gwiazdy powstała przez skrócenie jej pierwotnej nazwy arabskiej al-dubb al-‘akbar, co znaczy grzbiet wielkiego niedźwiedzia.
Merak, b UMa - gwiazda barwy białej, jasności 2,44m, typu widmowego A1V. Znajduje się w odległości 78 lat świetlnych. Nazwa powstała z arabskiego maraqq , co znaczy pachwina (niedźwiedzia).
Phecda, Phacd, g UMa - biała gwiazda typu widmowego AOV i jasności 2,54m. Światło od niej biegnie do nas 163 lata. Obie nazwy gwiazdy pochodzą od arabskiego słowa fachid al-dubb al'akbar , czyli ścięgno wielkiego niedźwiedzia.
Megrez, d UMa - ma białą barwę, jasność 3,44m i jest typu widmowego A3V. Najsłabsza z 7 jasnych gwiazd konstelacji. Jej odległość wynosi 63 lata świetlne. Nazwa gwiazdy powstała z jej pierwotnej arabskiej nazwy magriz al-danab al-dail, co w przekładzie znaczy nasada ogona.
Alioth, e UMa - najjaśniejsza gwiazda w gwiazdozbiorze, typu widmowego AOV. Jasność jej nie jest jednak stała i zmienia się w przedziale od 1,68m do 1,78m. Należy do gwiazd zmiennych typu a CVn o okresie zmienności 5,1 dnia. Obserwowane nieregularności w jej widmie, powtarzające się w odstępach 4,15 roku i 0,95 dnia, wskazują, że jest to gwiazda spektroskopowe podwójna. Jej odległość wynosi 408 lat świetlnych. Nazwa gwiazdy powstała prawdopodobnie z arabskiego wyrazu al hawar , co znaczy różnica barwy między rogówką i tęczówką, a według Scaligera z wyrazu 'aija, co w przekładzie brzmi: gruby ogon owcy.
Mizar, z A,B UMa - gwiazda wielokrotna o łącznej jasności 2,17m. Główny składnik układu, zA ma jasność 2,40m, barwę brylantowobiałą i typ widmowy A2V. W 1889 roku Edward Charles Pickering stwierdził, że linie w widmie tej gwiazdy co pewien czas rozdwajają się: stało się to podstawą stwierdzenia podwójności tej gwiazdy. Składniki gwiazdy z A obiegają wokół wspólnego środka masy w okresie 20,5 dnia.
Mizar był pierwszą gwiazdą, którą udało się rozdzielić na dwa składniki za pomocą lunety. Dokonano tego w 1650 roku, a zatem niemal pół wieku po skierowaniu przez Galileusza lunety na niebo. Gdy astronom włoski Giovanni B. Riccioli obserwował Mizara, ku swemu wielkiemu zdziwieniu dostrzegł w lunecie nie jedną gwiazdę, ale dwie, odległe od siebie o 14,8". Towarzysza Mizara, gwiazdę zB, zobaczymy już w większej lornetce. Gwiazda ta jest barwy białej, ma jasność 3,96m i typ widmowy Alm. Obiega ją niewidoczny towarzysz w okresie 361,2 dnia. Jego obecność możemy stwierdzić na podstawie zmian w widmie gwiazdy z B.
Pierwotnie gwiazdę zAB nazwano Mirak. Dzisiejsza nazwa pochodzi od Josepha Justusa Scaligera, żyjącego w latach 1540-1609, od arabskiego wyrazu mi'zar - opaska na biodra.
Alcor, 80 UMa - gwiazda o jasności 4,02m, typu widmowego A5V, nieco dalszy towarzysz Mizara. Na niebie gwiazdy te są oddalone od siebie o 12'. Nieprawidłowości w widmie Alcora świadczą o obecności niewidocznego towarzysza. Alcor wraz z pozostałymi gwiazdami układu Mizara mają wspólne pochodzenie i znajdują się w odległości 88 lat świetlnych. Alcor i Mizar dla dawnych Arabów i dla Indian były dobrymi obiektami do sprawdzania ostrości wzroku. Gdy uda się nam gołym okiem rozróżnić na niebie obie te gwiazdy, będzie to świadczyć o posiadaniu przez nas dobrego wzroku. Nazwa gwiazdy powstała prawdopodobnie z arabskiego al hawar - różnica barwy między rogówką i tęczówką.
Benatnash, Alkaid, h UMa - ostatnia z gwiazd w dyszlu Wielkiego Wozu lub ostatnia gwiazda w ogonie Wielkiej Niedźwiedzicy. Ma niebieskobiałą barwę, jasność 1,86m i typ widmowy B3V. Światło od niej biegnie do nas 815 lat. Obie nazwy gwiazdy powstały przez złączenie i skrót stów arabskich qd'id banat al-na's , co w przekładzie znaczy: przodownik płaczek.
Talitha, i UMa - znajduje się w odległości 49 lat świetlnych i świeci na niebie jako gwiazda 3,12m. W rzeczywistości jest to gwiazda potrójna. Głównym składnikiem układu jest gwiazda 3,12m o barwie białej, typu widmowego A7V. Wokół niej w odległości 165 AU obiega towarzysz o jasności 10,8m, który w rzeczywistości jest gwiazdą podwójną, o składnikach 11,4m i 11,7m, obiegających wspólny środek masy w okresie 39 lat. Orbita słabszej gwiazdy układu podwójnego jest elipsą o wielkiej półosi 10,22 AU, w której ognisku znajduje się bardziej masywna gwiazda typu widmowego dM1. Nazwa wywodzi się z arabskiego talita - trzecia.
Tania Australis, m UMa - gwiazda spektroskopowe podwójna, której składniki obiegają wspólny środek masy w ciągu 230 dni. Na niebie widzimy ją jako gwiazdę o jasności 3,21m, koloru czerwonego, typu widmowego MOIII. Znajduje się w odległości 105 lat świetlnych. Nazwa gwiazdy powstała ze złożenia arabskiego słowa tanija - druga, i łacińskiego australis - południowy.
Tania Borealis, l UMa - gwiazda 3,52m, typu widmowego A2IV. Światło od tej gwiazdy biegnie do Ziemi 105 lat. Nazwa ranią powstała przez skrócenie arabskich słów al-qafza al-tanija - drugi skok (gazeli) i łacińskiego słowa borealis - północny.
Alula Australis, x UMa - świeci z odległości 25,7 roku świetlnego. Jej jasność wynosi 3,86m. W rzeczywistości jest to złożony układ dynamiczny czterech gwiazd. Głównym składnikiem jest gwiazda 4,42m typu widmowego GOV, spektroskopowe i astrometrycznie podwójna, o okresie obiegu 669,15 dnia. Wokół tego układu podwójnego obiega po eliptycznej orbicie o wielkiej półosi 20,17 AU dalsza gwiazda typu widmowego GOV. Okres obiegu tego składnika wynosi 59,74 roku. Ma on niewidocznego towarzysza obiegającego go w okresie czterech dni, którego obecność można stwierdzić tylko na podstawie zmian w widmie. Nazwa jest skrótem arabskich słów al-wat-ba al-'ula (pierwszy skok [gazeli]) i słowa łacińskiego australis - południowy.
Alula Borealis, n UMa - gwiazda podwójna 3,71m, odległa od nas o 77 lat świetlnych. Główny składnik układu, gwiazda o barwie pomarańczowej, o jasności 3,71m, należy do typu widmowego K3III. Towarzysz jej, gwiazda 10,1m, jest odległa od niej na niebie o 7,2". Nazwa Alula powstała ze skrótu arabskiego słowa oznaczającego pierwszy skok gazeli i wyrazu łacińskiego borealis - północny.
Sowa, M 97, NGC 3587 - nazwa obiektu odwołuje się do jego wyglądu. Jest to wielka owalna mgławica planetarna o nierównomiernej jasności powierzchniowej. Całkowita jasność mgławicy wynosi 12m, jasność gwiazdy centralnej 14,3m. Temperatura powierzchniowa tej gwiazdy sięga aż 55 000 K. Masa Sowy jest dwukrotnie większa niż masa naszego Słońca. Średnica kątowa mgławicy wynosi 200", co przy odległości 7500 lat świetlnych odpowiada rzeczywistej średnicy 7,3 roku świetlnego. Możemy ją obserwować jedynie za pomocą większej lunety, która pozwoli dostrzec wyraźną strukturę mgławicy.
M 81 , NGC 3031 - galaktyka spiralna z poprzeczką o jasności 8,9m i rozmiarach kątowych 24' x 13,2'. Jest odległa od nas o 10,6 miliona lat świetlnych. Galaktykę tę odkrył w 1774 roku berliński astronom Johann Elert Bodę.
M 82, NGC 3034 - galaktyka o kształcie nieregularnym i rozmiarach 8,9' x 2,6'. Ma jasność 9,4m i znajduje się w tej samej odległości co M 81. Galaktyka M 82 jest szczególnie interesująca ze względu na swoje jądro, w którym około 1,5 miliona lat temu miała miejsce gigantyczna eksplozja, kiedy to z jądra zostały wyrzucone znaczne ilości gazu. Jego masa równała się około sześciu milionom mas słonecznych. Powstała w trakcie wybuchu energia wynosiła lO^51 J. Ruch gazu uwolnionego przy eksplozji możemy obserwować jeszcze dziś. Na zdjęciach M 82, wykonanych w barwie żółtej i czerwonej, widoczne są długie włókna i strugi sięgające odległości 14 000 lat świetlnych od jądra. Te znaczne ilości gazu oddalają się od centrum galaktyki z prędkością 2700 km/s. Galaktyki M 81 i M 82 tworzą razem z dalszymi siedmioma mniej jasnymi galaktykami grupę galaktyk. Lokalna Grupa Galaktyk jest od tej grupy całkowicie izolowana.
M 101 , NGC 5457 - galaktyka spiralna ze słabym jądrem i bardzo rozwiniętymi ramionami. Jej jasność wynosi 8,2m, a rozmiary na niebie 24,5' x 23,4'. Odszukamy ją już za pomocą niewielkiej lunety. Masa galaktyki jest w przybliżeniu równa 180 miliardom mas naszego Słońca. Znajduje się w odległości 18,3 miliona lat świetlnych. Razem z innymi słabszymi galaktykami M 101 tworzy kolejną grupę galaktyk.
M 108 , NGC 3556 - galaktyka spiralna o jasności 11,0m i rozmiarach 8,3' x 2,1'. Masa galaktyki 14 miliardów razy przewyższa masę Słońca. Ten świat gwiazd jest odległy od nas o 33,6 miliona lat świetlnych.
M 109 , NGC 3992 - galaktyka spiralna z poprzeczką, o niewielkim jądrze i bardzo rozwiniętych ramionach. W małej lunecie dostrzeżemy ją jako mglistą plamkę 10,8m. Jej rozmiary na niebie wynoszą 6,9' x 4,5'. M 109 wraz z czterema innymi galaktykami tworzy niewielką grupę wewnątrz większej gromady galaktyk.

STRONA GŁÓWNA

POWRÓT

Opracowano na podstawie książki E.Pittich D.Kalmancok - "Niebo na dłoni"